شهر سامرا؛ گوهری تاریخی در دل عراق

شهر سامرا یکی از شهرهای تاریخی و مذهبی عراق است که در شمال بغداد و در فاصله ۱۲۴ کیلومتری آن واقع شده و مرکز استان صلاح‌الدین به‌شمار می‌رود. این شهر از شرق با کرکوک، از شمال با تکریت، از غرب با الانبار و از جنوب با بغداد هم‌مرز است. سامرا نه‌تنها به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی‌اش اهمیت دارد، بلکه به‌سبب قرار گرفتن مرقد مطهر امامین عسکریین علیهماالسلام در آن، به‌عنوان یکی از شهرهای مقدس شیعیان نیز شناخته می‌شود.

نام‌های کهن و ریشه‌شناسی سامرا

نام این شهر در طول تاریخ دچار تغییراتی شده است. در منابع مختلف، سامرا با نام‌هایی چون سامره، سر من رأی و ساء من رأی یاد شده است. در دوره خلافت عباسیان، زمانی که معتصم عباسی این شهر را بنیان نهاد، آن را «سر من رأی» نامید؛ به این معنا که “هرکس آن را ببیند، شاد و خوشحال می‌شود”. بعدها این نام به صورت اختصاری به «سامرا» تبدیل شد.

برخی معتقدند واژه سامرا برگرفته از زبان آرامی است؛ همانند کلماتی چون کربلا یا حروا. نظریه‌ای دیگر آن را تحریف‌شده‌ی واژه آشوری «سرماتا» می‌داند که در کتیبه‌های باستانی آشوریان دیده می‌شود. همچنین در برخی منابع قدیمی، سامرا را به معنای «محل حساب» معرفی کرده‌اند؛ چرا که در دوران ساسانیان مردم این منطقه به پادشاهان ایران مالیات می‌پرداختند. جالب اینکه ابن بطوطه نیز در سفرنامه‌اش، ریشه نام سامرا را «سام راه» دانسته و آن را مرتبط با مسیر شام عنوان کرده است.

نگاهی به تاریخ سامرا

شهر سامرا از دیرباز جایگاه تمدن بوده است. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این منطقه در دوران اشکانیان دارای تمدن پیشرفته‌ای بوده و گورستان‌هایی با قدمت بیش از پنج هزار سال پیش از میلاد در آن کشف شده است. در دوره ساسانیان، به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی، پادشاهان ایران توجه ویژه‌ای به این منطقه داشته‌اند و آثار تاریخی باقی‌مانده از آن دوره، گواه این مسئله است.

با گسترش امپراتوری روم و تسلط آنها بر برخی مناطق عراق، سامرا نیز از این تحولات تأثیر گرفت و بسیاری از ساکنان آن به آیین مسیحیت گرویدند. این شهر همچنین در دوران جنگ‌های ایران و روم آسیب‌هایی جدی دید.

در سال ۱۴ هجری قمری، سامرا به‌دست سپاه اسلام به فرماندهی سعد بن ابی‌وقاص فتح شد. تا پایان قرن دوم هجری، تنها یک دیر مسیحی در این شهر وجود داشت و جمعیت چندانی نداشت.

تأسیس سامرا به‌دست معتصم عباسی

سامرا به‌عنوان یک شهر پررونق، از سال ۲۲۱ هجری قمری و با تصمیم معتصم عباسی شکل گرفت. وی که از حضور نظامیان ترک در بغداد ناراضی بود، دستور داد منطقه‌ای جدید برای تأسیس پایتخت برگزیده شود. این مکان «قاطول» نام داشت و در ۱۲۴ کیلومتری شمال بغداد واقع شده بود. معتصم زمین‌های این منطقه را از صاحبان مسیحی آن خریداری کرد و در سال ۲۲۰ هجری به همراه خانواده و درباریان وارد آن شد.

وی در کنار رود دجله کاخ باشکوهی به نام جوسق ساخت و شهر جدیدی بنا نهاد که به‌سرعت رونق گرفت. سامرا به‌سرعت مرکز خلافت عباسیان شد و معتصم، واثق، متوکل، منتصر، معتمد، معتضد و معتضد بالله در آن خلافت کردند. این شهر در اوج شکوه خود، دارای دیوارهای ضخیم، کاخ‌های متصل به رود دجله و بازارهای پررونق بود.

اما با بازگشت خلیفه معتضد بالله به بغداد، سامرا رو به ویرانی گذاشت و نام آن به «ساء من رأی» تغییر یافت؛ یعنی “هرکس آن را ببیند، ناراحت می‌شود”.

سامرا در سایه حرم امامین عسکریین علیهماالسلام

مهم‌ترین ویژگی شهر سامرا در تاریخ معاصر، وجود مرقد شریف امام هادی علیه‌السلام و امام حسن عسکری علیه‌السلام است. این مکان مقدس، که خانه مسکونی آن دو امام نیز بوده، پس از شهادتشان به‌دست خلیفه عباسی، محل دفن آنان شد و به زیارتگاه مهمی برای شیعیان تبدیل گردید. امروزه این حرم مطهر قلب تپنده شهر سامرا است.

معماری و توصیف سیاحان از سامرا

در دوره قاجار، شهر سامرا دارای سه دروازه بوده است: دروازه بغداد، دروازه شریعه (برای برداشت آب از دجله) و دروازه قاعد که برگرفته از نام یکی از قبایل عربی است. سیاحانی مانند ادیب‌الممالک که در این دوره به سامرا سفر کرده‌اند، از زیبایی‌های این شهر با تعابیر شاعرانه یاد کرده‌اند. به گفته وی، «هوای سامرا چون بهشت است و خاکش عنبرسرشت». حتی سنگ‌ریزه‌های این شهر به‌سبب لطافت آب‌وهوا و صفای طبیعت، همچون نگین‌هایی مرجانی درخشان‌اند.